Wokół żydowskiego życia i zagłady na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim

Gośćmi kolejnej odsłony cyklu „Mozaika górnośląska” będą Karolina i Piotr Jakoweńko z Fundacji Brama Cukermana, autorzy książki „Pamięć pogranicza. Opowieści o żydowskim życiu i Zagładzie na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim”, wydanej w listopadzie 2022 roku nakładem Wydawnictwa Biblioteki Śląskiej.

Powstanie książki „Pamięć pogranicza. Opowieści o żydowskim życiu i Zagładzie na Górnym Śląski i w Zagłębiu Dąbrowskim” zainspirowały liczne spotkania i długie rozmowy Karoliny (pochodzącej z Będzina) i Piotra (pochodzącego z Bytomia) Jakoweńko z ich przyjacielem Henrim Lustigerem-Thalerem, wywodzącym się z będzińskiej żydowskiej rodziny i zajmującym się zawodowo badaniem pamięci o Holocauście. To z nim w 2018 roku podróżowali wspólnie przez Zagłębie Dąbrowskie i Górny Śląsk.

Tematem książki jest 20 miejsc związanych z historią żydowską, które z różnych przyczyn przemówiły do autorki i autora i stały się dla nich ważne. Refleksję wokół nich rozwijają w formie krótkich esejów, którym towarzyszy kilka dokumentalnych fotografii autorstwa Romana Łuszczki i Piotra Jakoweńko. Zamysłem autorki i autora jest przekazanie subiektywnego odczuwania tej nasyconej historią przestrzeni, a wykorzystane w tekstach opowieści, wspomnienia, anegdoty i cytaty z relacji świadków, ale i dzisiejszych mieszkańców i mieszkanek, są wyborem definiującym złożoność losów ludzi i pamięci o nich.

„Śląsk od zachodniej Małopolski oddzielała - i nadal oddziela - rzeka. Na pewnym odcinku jest to Brynica, na innym Czarna Przemsza. Przez stulecia ten fragment zachodniej granicy był nienaruszalny, a Rzeczpospolita - jakby zapierając się na tej stabilnej krawędzi - raz rozszerzała się, raz kurczyła na wschodzie o tysiące kilometrów zależnie od postępów wojsk. Granica zaczęła kruszeć dopiero w XX wieku i ostatecznie zniknęła po 1945 roku, kiedy mapa Polski zmieniła się. Formalne zatarcie granicy nie sprawiło, że całkiem przestała istnieć. Jej podskórna trwałość przejawia się w architekturze, przestrzeni miast, w sposobie bycia i zwyczajnych mieszkańców, a także w ich języku. Historyczna granica rzuca do dziś swój długi cień, który co jakiś czas objawia się w inny sposób" - piszą Karolina i Piotr Jakoweńko.

Ziemia pogranicza niesie ciężar dziedzictwa ludzi żyjących tu przed nami - swoich i obcych. Ten ciężar definiuje nas jako spadkobierców i spadkobierczynie i każe pochylić się z troską nad historią mieszkańców i mieszkanek tych ziem. Zaglądamy w głąb i patrzymy na ślady ich obecności i nieobecności. Natrafiamy na liczne zapomniane żydowskie historie, miejsca i przedmioty. Wszystkie te ślepe ściany wyburzanych kamienic i martwe podwórka mówią wielowiekową i piękną historią, stawiając przed oczami kataklizm, który zniszczył bezpowrotnie ten świat.

Sama autorka, pytana przez Katarzynę Pachelską z portalu Ślązag o to, dlaczego pamięć o tych ludziach ciągle nie jest u nas powszechna, mówiła tak:

„Mało pamiętamy o polskich Żydach, a co dopiero o niemieckich… Niemieckich nikt nigdy w dyskurs, choćby w szkołach, nie wziął, bo to niemiecka historia. My się też, że źle uczymy polskiej historii - do dziś wielu np. bytomian myśli, że ich miasto było pod zaborami. Do muzeum zapraszamy szkoły, które dowiadują się, że kiedyś przebiegała niedaleko granica i żyli tu Niemcy, Polacy, Ślązacy i Żydzi. Ja nie twierdzę, że teraz każdy powinien interesować się Żydami. To zawsze będzie jakiś margines. Warto jednak mieć wiedzę, bo to historia naszego kraju, w którym dziś żyjemy.”

Karolina i Piotr Jakoweńko to współzałożyciele Fundacji Brama Cukermana w Będzinie, pielęgnującej od kilkunastu lat pamięć o żydowskim świecie na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim. Karolina Jakoweńko jest też kierowniczką Domu Pamięci Żydów Górnośląskich, oddziału Muzeum w Gliwicach. Fundacja Brama Cukermana dostała Nagrodę Specjalną Muzeum Historii Żydów Polskich Polin 2022 za „wieloletnią działalność na rzecz przywracania i ochrony pamięci Żydów polskich w Zagłębiu Dąbrowskim i na Górnym Śląsku”.

Podczas spotkania będzie można zakupić książkę w specjalnej cenie oraz zdobyć podpis autorów.

• Data: 2 lutego (czwartek), godz. 18.00
• miejsce: Muzeum Miejskie w Tychach, Stary Magistrat, pl. Wolności 1, Tychy
• goście: Karolina i Piotr Jakoweńko
• prowadzi: Aleksandra Matuszczyk
• zapisy: 887 450 212 (także SMSem), g.oleksy@muzeum.tychy.pl
• wstęp wolny!